De deelnemers aan de laatste paneldiscussie zijn duidelijk geïnspireerd door de dag. Enthousiast en met zichtbaar plezier stellen ze de zaken op scherp. “Actief herstel? Er gebeurt veel, maar wel heel veel verkeerde dingen. Het geld moet op voor 31 december”, trapt Bram Verhave af op de vraag van Metz of hij de discrepantie tussen houding en gedrag waarover Kees Bastmeijer sprak, herkende. “Als recht onrecht wordt, is het geen recht meer”, vond kunstenaar Shailoh Phillips. Dan heb je anarchisme nodig.

Naast Verhave, adviseur (zelfstandig en bij Staatsbosbeheer) landschap en cultuurhistorie, en Phillips zat ook Anna-Rosja Haveman aan tafel bij Metz. Haveman is curator en schrijver en doet promotieonderzoek naar het snijvlak van kunst en natuur in het licht van de huidige milieucrises, vooral in het Nederlandse kustgebied. In haar onderzoek ziet zij dat kunstenaars vaak zeggen hun kunst in te zetten om de kennis over de natuur te vergroten. Het resultaat is volgens haar echter niet altijd didactisch. Het lijkt meer bedoeld om een mening over te brengen dan om een ander zich een mening te laten vormen.

Inheems
Phillips is eerlijk over haar doel met kunst. Zij heeft inderdaad de intentie mensen iets te leren met een bedoeling. Zij ziet het als winst als mensen zien dat ze deel uitmaken van een groter geheel. “Het is veel moeilijker om schade toe te brengen aan iets wat (ook) van jezelf is.”

Verhage herkent dat wel. Hij wijst ook terug naar de eerdere paneldiscussie waarin het verlies aan verbinding met de zee werd benoemd. “We zijn kwijt geraakt wie we zijn,” stelt hij. “We moeten weer ervaren dat we inheems zijn en een relatie hebben met de omgeving en de natuur. We zijn volstrekte heersers geworden. Daar verdienen we ook veel geld mee.”

Rechtzaak
Phillips ziet, daar door Metz naar gevraagd, een rol voor het Waddenlaboratorium in de transitie die volgens haar nodig is. Dan gaat het om het doorbreken van de hokjes waarin nog te vaak wordt gedacht. Juist als kunstenaar zou je wat haar betreft in ieder geval op het lijntje moeten kleuren, maar liefst iets erbuiten. Als voorbeeld noemt ze de patenten die grote bedrijven aanvragen voor de oplossingen die ze bedenken voor maatschappelijke vraagstukken. Die zijn er om kopiëren te voorkomen. Maar ze worden wel ergens geregistreerd en als kunstenaar mag je ze één keer namaken.

Als Metz vraagt of ze daarmee niet het risico loopt voor de rechter te worden gedaagd, krijgt ze een duidelijk antwoord. “Graag!”. Ook Verhave zet de rechtbank in als communicatiemiddel, vertelt hij. Al jaren voert hij op eigen initiatief een juridische strijd om een bestrijdingsmiddel verboden te krijgen. Aan het aantal Afrikaantjes in Nederland, een alternatief voor het middel, vermoedt hij dat zijn strijd langzaam vrucht begint af te werpen.

Goede vragen
Volgens Haveman kan het Waddenlaboratorium bijdragen aan een betere wereld omdat er nieuwe vragen worden gesteld. “We kijken vaak naar oplossingen, maar de juiste vragen stellen, is ook heel belangrijk.” Daarin kan Phillips voor een deel met haar meegaan. “Sommige vraagstukken zijn zo complex, dat er misschien ook wel geen oplossing of alternatief voor is. We zullen ook moeten leren leven met het ongemak, verdragen dat niet alles kan.” Volgens haar is het daarbij belangrijk dat we ons realiseren dat we er als mensen niet alleen voor staan. Er zijn in de natuur veel meer soorten.