“We willen participanten zijn, maar gedragen ons nog vaak al heersers”
Kees Bastmeijer stond voor een zware taak. Want hoe kun je als jurist met een goed verhaal komen tussen kunstenaars en muzikanten. Zeker wanneer je ook nog boven de 50 bent en man. Maar de portefeuillehouder Natuur en Recht van de Waddenacademie kweet zich uitstekend van zijn taak. En hij kon als jurist ingaan op de vraag of de natuur rechten heeft of moet krijgen.
Bastmeijer vroeg de aanwezigen of zij zich in relatie met de natuur zien als heerser, rentmeester, partner of participant. Alleen dagvoorzitter Metz stak haar vinger op bij de eerste optie, maar “omdat anders niemand dat zou doen”, gaf ze eerlijk toe. Het aantal vingers nam bij iedere volgende optie toe. Herkenbaar, volgens Bastmeijer, die naast zijn werk voor de Waddenacademie ook verbonden is aan Universiteit Tilburg en vooral onderzoek doet naar de rol van het recht bij het beschermen van de natuur.
Natuur als eigendom
“Het denken over de natuur vanuit het recht is sterk aan het verschuiven,” weet hij. We hebben een toenemende ecocentrische houding. Maar de vraag is, gedragen we ons er ook naar. De opkomst van woorden als vlieg- en klimaatschaamte laat zien dat er een discrepantie is tussen houding en gedrag. Dat is niet zo raar wanneer je bedenkt dat de wortels van het recht uitgaan van het cultiveren van de natuur, meent hij. Denk aan John Locke, die kwam met ‘arbeid + natuur = eigendom’ of aan de Nuttige dierenwet uit 1880, die bepaalde dat je alle dieren die geen nut hadden, uit de weg mocht ruimen.
Dat het lastig is de heerschappij los te laten, ondanks de vergroening die ook in het recht terugkomt, blijkt bijvoorbeeld in wildernisgebieden als Antarctica, vertelt Bastmeijer die de Nederlandse overheid adviseert over de bescherming van dit gebied. Daaraan denken wij als wildernis, maar inmiddels is al een derde ‘ingenomen’ door menselijk handelen en er komen jaarlijks al 75.000 toeristen.” Maar dichter bij huis is het niet beter. “Ik zie de bever nog geen eigenaarschap krijgen, al zou hij daar op basis van Lockes theorie wel aanspraak op kunnen maken.”
Cumulatieve impact
Een probleem van gedrag is vaak dat het niet alleen komt. Zo zijn er heel veel verdragen voor de Waddenzee. Toch wordt ze nog steeds intensief gebruikt. Dan is er sprake van een cumulatieve impact van legaal handelen, licht Bastmeijer toe. In juridische procedures wordt een afweging gemaakt van een beperkte schade in relatie tot het grotere geheel. Daarbij wordt echter geen rekening gehouden met de optelsom van al die kleine schades. Dit zie je wereldwijd, maar in de Waddenzee speelt het wel sterk.
De rol van het recht is naast het bewaken van een ondergrens – “heel goed om af en toe te zeggen dat iets echt niet kan” – het instellen van gebruiksvrije zones en actief herstel. Dat laatste is bijvoorbeeld in veel verdragen vastgelegd, maar wordt in de praktijk vaak minder voortvarend opgepakt. De vraag die al eerder tijdens het symposium voorbij kwam, is waarom de natuur zelf geen inspraak heeft. Geen gekke vraag, aldus Bastmeijer. Wereldwijd zijn er veel initiatieven die hieraan werken. In Noordoost-Fryslân is de vraag ook al eens serieus aan de orde gesteld of de Waddenzee geen rechten zou moeten krijgen.
Onderzoek
Het idee dat alles bezield is, wat Sytze Pruiksma tijdens de paneldiscussie in de ochtend noemde vanwege zijn ervaringen in Mongolië, is daarbij een interessante gedachte, vindt Bastmeijer. Dan is de natuur geen object meer waarover je kunt heersen. Hij wijst naar het onderzoek dat Tineke Lambooy, met ondersteuning van de Waddenacademie, doet naar rechten voor de Waddenzee en dat binnenkort moet resulteren in een positionpaper. De portefeuillehouder kijkt ernaar uit.