Mosselen kunnen ons van alles vertellen over de toestand in de zee, vertelde Katja Philippart, ecoloog en directeur van de Waddenacademie. Als kanaries in de kolenmijn.
De vergelijking verwijst naar mijnwerkers die een kanarie in een kooitje meenamen als graadmeter voor koolmonoxide in de ondergrondse lucht. Wij ruiken koolmonoxide niet, je merkt het pas wanneer je omvalt; de kanarie is veel gevoeliger. Dus als het slecht ging met de kanarie, moest je zorgen dat je de mijn uitkwam. Onderzocht wordt nu op welke manier de mossel die functie kan hebben in de zee. De Waddenzee in dit geval. Katja Philippart vertelt het verhaal over ‘gevaren bij laag water en ademnood bij hoog water’.
Even voor de goede orde: “Ik geef de lezing, maar voor dit project werk ik al een poos samen met kunstenaar Stef Veldhuis en nu ook met onderzoeker Katharina Alter.”
Ze heeft het over de mosselen die wij op ons bord vinden, Zeeuwse mosselen. “Een kleine correctie: de meeste Zeeuwse mosselen komen híer vandaan, voor ze naar Zeeland gaan.” Het publiek mompelt instemmend. Eigenlijk zijn het ook verschillende soorten, die zich als mosselbanken bevinden in de Waddenzee. Een van de vragen waarover mosselen ons iets kunnen vertellen, is hoe het kan dat ze niet van het zand wegspoelen.
Draadkracht
“Dat kan door de verbinding, door de kracht waar ze hun eigen techniek voor hebben: draden. Als een soort lijm waarmee ze zich aan elkaar vastleggen.” Draadkracht dus. Hoe wilder het water, hoe meer draden. “Dat hebben we getest onder laboratoriumomstandigheden, in een golfbak. En hoe beter de condities, hoe beter ze in staat zijn die draden te maken.”
Vriend of vijand
Verschenen hier voorheen alleen mosselen op het toneel, op een gegeven moment deed de veel grotere Japanse oester zijn intrede. Was dit een vriend of een vijand? “Het was spannend of hij de mossel ging verdringen. Maar je ziet veel gemengde banken en ze faciliteren elkaar. De oesters gaan er wat dieper in, waardoor zij minder makkelijk te bereiken zijn door predatoren, en waardoor de banken minder makkelijk wegspoelen.” Op een vraag van de dagvoorzitter, weet Philippart trouwens te vertellen dat wordt onderzocht of en hoe mosselbanken kunnen dienen als golfbrekers voor land.
Onderzoek bij mosselen wordt ook gebruikt voor de visserij. Ze worden gemiddeld een jaar of zes, zeven en eens per jaar planten ze zich voort. Soms zijn het goede jaren, andere keren minder. “Door jaarlijks te inventariseren, weet je hoeveel ruimte er is om ze op te vissen – vooral door Zeeuwse bedrijven – zonder in competitie te komen met de vogels.”
Filter
Een belangrijke functie van mosselen is dat ze, zolang ze onder water zijn, continu water filteren. “Ze pompen liters per uur weg.” Dat doen ze om algen eruit te halen, hun voedsel. Alleen zoutwateralgen, was de veronderstelling. Maar verrassend genoeg bleek dat de zoetwateralgen, die uit het IJsselmeer meestromen, lang genoeg overleven om voor mosselen in de nabijheid een belangrijke voedselbron te zijn, naast de zoutwatervariant.
De vorm van de mossel blijkt ons iets te kunnen vertellen over het zoutgehalte van hun leefgebied. “Je ziet langzaam een verschuiving van de vorm. Dat is weer zo’n graadmeter over veranderingen in het milieu.”
Dichtklappen
Net als de klepopening. Meestal is die bij hoog water open en bij laag water dicht. Onder water klapt hij ook dicht als er een krab in de buurt komt, of een wolk slib. En boven water is hij soms even open: ze blijven intern ademen, maar vooral als de temperatuur oploopt, stijgt het CO2-gehalte in de schelp en zal hij even open moeten voor een hap zuurstof. Voor vogels het moment om te proberen snel de sluitspier door te snijden. Aan ons vertellen mosselen zo iets over de kwaliteit van zijn leefomgeving.
Alles kent zijn grenzen
Een mossel kan ook stress ervaren, vertelt Philippart. Dat merk je aan zijn hartslag, en die kun je meten! ”Daar ging voor mij een nieuwe wereld open. Ze zijn koudbloedig, dus hoe warmer, hoe sneller de hartslag. Maar alles kent zijn grenzen. Bij een te hoge temperatuur zie je de hartslag ineens in elkaar zakken. Daar heeft hij moeite mee.” Ook signalen van predatoren in de buurt (voelbaar via waterstromen) leveren stress op.”
Luisteren en vertalen
“Al lijken mosselen eenvoudige organismen, ze kunnen ons dus veel vertellen. Hun hartslag, hun vlees, hun vorm, de dynamiek van de mosselbanken en de samenstelling van mosselbanken. Om deze verhalen te horen is het noodzakelijk om te luisteren en ze te vertalen.”